ΤΑ «ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΑ» ΦΟΥΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΑΝΔΡΟΝΙΑΝΩΝ
Του Μιχάλη Ποντίκη
(Άρθρο που δημοσιεύθηκε στο 16ο τεύχος του περιοδικού «Το Ροπτρο»)
Του Μιχάλη Ποντίκη
(Άρθρο που δημοσιεύθηκε στο 16ο τεύχος του περιοδικού «Το Ροπτρο»)
Στη συνοικία Λενιάνοι των Ανδρονιάνων βρίσκεται το πιο γνωστό ίσως (μαζί με εκείνο στο οποίο υπάρχει το λιθανάγυφο τσολιαδάκι ) σπίτι του χωριού, αν κρίνουμε από το ενδιαφέρον και τις αναφορές σε αυτό κάποιων ανθρώπων που καταπιάνονται με τα σχετικά με την παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική. Ανήκει στην κ. Ελένη Δήμου.
Αιτία αυτής του της φήμης, είναι το μπαλκόνι ή για την ακρίβεια τα μοναδικά, περίτεχνα (εναπομείναντα τμήματα από τα) φουρούσια του: αντί για φυτικά μοτίβα (άνθη, βλαστούς, περικοκλάδες) που συναντάμε συνήθως στα (ούτως ή άλλως λίγα) διακοσμημένα φουρούσια των παραδοσιακών μπαλκονιών της περιοχής μας, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο άγνωστος λιθογλύπτης ξεπέρασε τη σύμβαση της διακόσμησης της επιφάνειας και έδωσε στο ίδιο το λειτουργικό στοιχείο, τα φουρούσια δηλαδή, μια μορφή πλάσματος που μοιάζει να προέρχεται από το ζωικό βασίλειο.
Το που και από ποιόν κατασκευάσθηκαν αυτά τα απολύτως όμοια μεταξύ τους και επομένως βιοτεχνικής προέλευσης, φουρούσια, είναι ερωτήματα που δε θα μας απασχολήσουν εδώ. Απλώς να σημειώσουμε ότι από όσα μας είναι γενικώς γνωστά για τα λιθανάγλυφα των παραδοσιακών σπιτιών της γύρω περιοχής (κτητορικές επιγραφές με ή χωρίς παραστάσεις, όπως και παραστάσεις σε άλλα σημεία του εξωτερικού του σπιτιού), αυτά μόνο κατά ένα μέρος έχουν γίνει από ντόπιους τεχνίτες ενώ τα υπόλοιπα παραγγέλθηκαν και έγιναν σε βιοτεχνίες του Κέντρου, πράγμα που φαίνεται να έχει συμβεί και με τα φουρούσια για τα οποία μιλάμε (1).
Εκείνο που έχει πιστεύουμε περισσότερο ενδιαφέρον στην περίπτωσή μας και με αυτό θα καταπιαστούμε στη συνέχεια, είναι το τι ακριβώς παριστάνει η μορφή που βλέπουμε, ερώτημα που άλλωστε πολλούς ερευνητές αλλά και απλούς ανθρώπους έχει απασχολήσει ως τα τώρα.
Πρόκειται πρώτα-πρώτα για ένα πλάσμα (εμφανώς) ευτραφές. Αυτή η εύκολη διαπίστωση είναι σίγουρα η αφορμή που πολλοί κάτοικοι των Ανδρονιάνων θεωρούν ότι τα φουρούσια παριστάνουν γουρουνάκια. «Το μπαλκόνι με τα γουρουνάκια» είναι μια έκφραση που έχω ακούσει να χρησιμοποιούν.
Αυτή βέβαια η εκδοχή καταρρίπτεται εύκολα αν παρατηρήσουμε τα (σωζόμενα) ποδαράκια του «ζώου» στο μεσαίο φουρούσι: έχουν τέσσερα δάχτυλα ενώ όπως γνωρίζουμε τα πόδια του χοίρου είναι δίχηλα. Τα εμφανώς αναπαριστάμενα δάχτυλα του «ζώου» στο ανάγλυφο, αποκλείουν και το ενδεχόμενο να είναι θαλάσσιο λιοντάρι (του οποίου τα άκρα μοιάζουν με πτερύγιο) όπως έχουν υποστηρίξει οι Δημήτρης και Κώστας Σγούρος (2).
Από άλλο κάτοικο των Ανδρονιάνων άκουσα την υπόθεση ότι πρόκειται για λιοντάρια της ξηράς: η οφιοειδής ουρά, η πιθανή απουσία μπροστινών ποδιών (3) και η ύπαρξη πτερυγίου στον τράχηλο του «ζώου», αποκλείουν χωρίς περισσότερη συζήτηση και αυτήν την εκδοχή.
Ωστόσο αυτά ακριβώς τα μορφικά χαρακτηριστικά είναι και οι ενδείξεις που μας προσανατολίζουν, πιστεύω, σε μια διαφορετική ερμηνεία. Γιατί το πτερύγιο στον τράχηλο και η φιδόμορφη ουρά παραπέμπουν σε ένα ανεύρετο μεν στη φύση πλάσμα, ταυτόχρονα όμως πολύ οικείο στη λαϊκή φαντασία, όπως αυτή ξεδιπλώνεται διαχρονικά μέσα στο πεδίο του δικού μας πολιτισμού: τον δράκοντα.
Αλλά πέρα από τα μορφικά στοιχεία που προαναφέραμε, υπάρχει και κάτι που στο ανάγλυφο σχεδόν «φωνάζει»: είναι η στάση του κεφαλιού του «μυστηριώδους» πλάσματος που αφύσικα γυρισμένο προς τα πάνω, με ανοιχτό το στόμα και με την αιχμηρή του γλώσσα να ξεπροβάλλει ανάμεσα από τα σαγόνια, δεν θυμίζει σε καμιά περίπτωση κίνηση κάποιου υπαρκτού στη φύση ζώου.
Κάποιος βέβαια θα παρατηρούσε ότι το γύρισμα του κεφαλιού κατά 180 μοίρες έτσι ώστε να κοιτά ακριβώς πίσω του, δεν είναι ούτε γνώρισμα ενός «κοινού» δράκοντα. Σωστά. Μήπως λοιπόν έχουμε να κάνουμε με κάποιο δράκοντα σε αφύσικη στάση; Πιστεύω ότι, αντίθετα, πρόκειται για κάτι που μας είναι αρκετά γνώριμο εξ αιτίας της συχνής επαφής που μέσω του κώδικα της λαϊκής φαντασίας, έχουμε μαζί του. Μιλάω για την πολύ οικεία σε όλους μας παράσταση με θέμα την εξόντωση του δράκοντα από τον Άγιο Γεώργιο (4). Ένα στοιχείο πάντως που μοιάζει να μας αποτρέπει από μια τέτοια ερμηνεία σε ένα άμεσο επίπεδο, είναι ότι έχουμε να κάνουμε με μια ζωική μορφή σχετικά ογκώδη. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά νομίζουμε ότι και το αντεπιχείρημα είναι απλό: γιατί βέβαια τα φουρούσια του μπαλκονιού δεν κατασκευάσθηκαν και δεν θα μπορούσαν να κατασκευασθούν με αφετηρία την διακοσμητική τους διάσταση, παρακάμπτοντας και θέτοντας σε δεύτερη μοίρα την αντίστοιχη λειτουργική τους. Κατασκευάσθηκαν δηλαδή με αυτό το πάχος και τον όγκο, πρωταρχικά για να υπηρετήσουν τη στήριξη και τη σταθερότητα του μπαλκονιού. Η αισθητική-διακοσμητική επιλογή για τα φουρούσια έγινε προφανώς σε δεύτερη φάση και προσαρμόσθηκε στα (κατασκευαστικά) αμετακίνητα δεδομένα της πρώτης φάσης δηλαδή των τεχνικών επιλογών με βάση τις αρχές της σωστής δομής.
Οπωσδήποτε η ερμηνεία που πρότεινα έγινε με υπόβαθρο τη μορφή και μόνο. Ωστόσο από την πρώτη στιγμή που κατέληξα σε αυτήν, είχα φαντασθεί ότι υπήρχε και ένας έμμεσος τρόπος «ιστορικής» επιβεβαίωσής της. Γιατί ναι μεν ο νοικοκύρης που έχτισε το συγκεκριμένο σπίτι δεν βρίσκεται ανάμεσά μας για να μας μιλήσει για το κριτήριο με το οποίο επέλεξε αυτό το σχέδιο στα φουρούσια (ούτε και κανείς από τους απογόνους του θυμάται να έχει ακούσει κάτι σχετικό –έχει περάσει άλλωστε πάνω από ένας αιώνας από το χτίσιμο του σπιτιού), είναι όμως σίγουρο ότι το επέλεξε για κάποιον συγκεκριμένο λόγο που ίσως είναι εύκολο να τον υποθέσουμε: είχε ο ίδιος ή έστω κάποιο μέλος της οικογένειάς του, ιδιαίτερη λατρευτική σχέση με τον Άγιο Γεώργιο τον άγιο που υποτάσσει σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση τον δράκοντα (που ως μορφή υποθέσαμε ότι υπάρχει στα φουρούσια).
Έτσι έκανα μια μικρή έρευνα για την ιστορία του σπιτιού. Πληροφορίες μου έδωσε η σημερινή ιδιοκτήτρια του. Δεν ήταν λοιπόν έκπληξη για μένα, όταν τελικά έμαθα ότι ο άνθρωπος που έχτισε αυτό το σπίτι (πριν τέσσερις γενιές) ήταν ο Γεώργιος Σταματίου (που όπως επίσης μου είπαν, καταγόταν από τις Κονίστρες). Τιμώντας λοιπόν με έναν ίσως ασυνήθιστο τρόπο τον προστάτη του Άγιο, ο Γεώργιος Σταματίου αποφάσισε να τοποθετήσει τη μορφή του υποταγμένου δράκοντα στα φουρούσια του μπαλκονιού του, πιθανόν και γιατί θεώρησε ότι έτσι μπορούσε να ξορκίσει «το κακό» που συμβολίζει (καλά ή κακά) αυτή η εντυπωσιακή μορφή της λαϊκής φαντασίας.
Προσπαθώ να φαντασθώ πώς ήταν το μπαλκόνι όταν πρωτοφιάχτηκε. Κάθετα σίδερα στις γωνίες και την μπροστινή όψη του, πέφτουν σαν κοντάρια ίσια στα στόματα των ερπετόμορφων όντων που δίνουν το σχήμα τους στην άκρη των φουρουσιών. Φαντάζομαι τον Γεώργιο Σταματίου κρατημένο από τη σιδεριά να ζει νοερά τον προσωπικό του θρίαμβο (το τελείωμα του σπιτιού του) σαν νίκη πάνω στο κακό και στην απρόβλεπτη μοίρα.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Οι Κώστας Σγούρος και Δημήτρης Σγούρος θεωρούν («Συμβολή στη μελέτη της λαϊκής λιθογλυπτικής της Εύβοιας», περιοδικό ΡΟΠΤΡΟ τ.1, Αυλωνάρι, Δεκέμβρης 1983, σελ. 30) ότι τα φουρούσια αυτά έχουν γίνει από λαϊκό τεχνίτη. Χωρίς να αποκλείω κάτι τέτοιο, στέκομαι περισσότερο στο ότι και τα τρία (ή ότι έχει απομείνει από αυτά) είναι εντελώς όμοια μεταξύ τους και αυτό με οδηγεί στην υπόθεση ότι έχουν κατασκευαστεί με μηχανικά μέσα.
2. στο ίδιο.
3. Ατυχώς σε κανένα από τα τρία φουρούσια δεν σώζονται ακέραιες οι προεξοχές που παρατηρούμε σήμερα πίσω από το κεφάλι του «ζώου». Έτσι δεν είμαστε βέβαιοι αν πρόκειται για τα μπροστινά άκρα ή για αυτιά!
4. Να συμπληρώσω εδώ ότι η επιβεβαίωση της απουσίας ή μη μπροστινών ποδιών στους λιθανάγλυφους δράκοντες του μπαλκονιού, είναι δευτερεύουσας σημασίας, καθώς σε κάποιες λαϊκές εικόνες του Αγίου Γεωργίου ο δράκοντας παριστάνεται δίποδος ενώ σε άλλες τετράποδος.
Αιτία αυτής του της φήμης, είναι το μπαλκόνι ή για την ακρίβεια τα μοναδικά, περίτεχνα (εναπομείναντα τμήματα από τα) φουρούσια του: αντί για φυτικά μοτίβα (άνθη, βλαστούς, περικοκλάδες) που συναντάμε συνήθως στα (ούτως ή άλλως λίγα) διακοσμημένα φουρούσια των παραδοσιακών μπαλκονιών της περιοχής μας, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο άγνωστος λιθογλύπτης ξεπέρασε τη σύμβαση της διακόσμησης της επιφάνειας και έδωσε στο ίδιο το λειτουργικό στοιχείο, τα φουρούσια δηλαδή, μια μορφή πλάσματος που μοιάζει να προέρχεται από το ζωικό βασίλειο.
Το που και από ποιόν κατασκευάσθηκαν αυτά τα απολύτως όμοια μεταξύ τους και επομένως βιοτεχνικής προέλευσης, φουρούσια, είναι ερωτήματα που δε θα μας απασχολήσουν εδώ. Απλώς να σημειώσουμε ότι από όσα μας είναι γενικώς γνωστά για τα λιθανάγλυφα των παραδοσιακών σπιτιών της γύρω περιοχής (κτητορικές επιγραφές με ή χωρίς παραστάσεις, όπως και παραστάσεις σε άλλα σημεία του εξωτερικού του σπιτιού), αυτά μόνο κατά ένα μέρος έχουν γίνει από ντόπιους τεχνίτες ενώ τα υπόλοιπα παραγγέλθηκαν και έγιναν σε βιοτεχνίες του Κέντρου, πράγμα που φαίνεται να έχει συμβεί και με τα φουρούσια για τα οποία μιλάμε (1).
Εκείνο που έχει πιστεύουμε περισσότερο ενδιαφέρον στην περίπτωσή μας και με αυτό θα καταπιαστούμε στη συνέχεια, είναι το τι ακριβώς παριστάνει η μορφή που βλέπουμε, ερώτημα που άλλωστε πολλούς ερευνητές αλλά και απλούς ανθρώπους έχει απασχολήσει ως τα τώρα.
Πρόκειται πρώτα-πρώτα για ένα πλάσμα (εμφανώς) ευτραφές. Αυτή η εύκολη διαπίστωση είναι σίγουρα η αφορμή που πολλοί κάτοικοι των Ανδρονιάνων θεωρούν ότι τα φουρούσια παριστάνουν γουρουνάκια. «Το μπαλκόνι με τα γουρουνάκια» είναι μια έκφραση που έχω ακούσει να χρησιμοποιούν.
Αυτή βέβαια η εκδοχή καταρρίπτεται εύκολα αν παρατηρήσουμε τα (σωζόμενα) ποδαράκια του «ζώου» στο μεσαίο φουρούσι: έχουν τέσσερα δάχτυλα ενώ όπως γνωρίζουμε τα πόδια του χοίρου είναι δίχηλα. Τα εμφανώς αναπαριστάμενα δάχτυλα του «ζώου» στο ανάγλυφο, αποκλείουν και το ενδεχόμενο να είναι θαλάσσιο λιοντάρι (του οποίου τα άκρα μοιάζουν με πτερύγιο) όπως έχουν υποστηρίξει οι Δημήτρης και Κώστας Σγούρος (2).
Από άλλο κάτοικο των Ανδρονιάνων άκουσα την υπόθεση ότι πρόκειται για λιοντάρια της ξηράς: η οφιοειδής ουρά, η πιθανή απουσία μπροστινών ποδιών (3) και η ύπαρξη πτερυγίου στον τράχηλο του «ζώου», αποκλείουν χωρίς περισσότερη συζήτηση και αυτήν την εκδοχή.
Ωστόσο αυτά ακριβώς τα μορφικά χαρακτηριστικά είναι και οι ενδείξεις που μας προσανατολίζουν, πιστεύω, σε μια διαφορετική ερμηνεία. Γιατί το πτερύγιο στον τράχηλο και η φιδόμορφη ουρά παραπέμπουν σε ένα ανεύρετο μεν στη φύση πλάσμα, ταυτόχρονα όμως πολύ οικείο στη λαϊκή φαντασία, όπως αυτή ξεδιπλώνεται διαχρονικά μέσα στο πεδίο του δικού μας πολιτισμού: τον δράκοντα.
Αλλά πέρα από τα μορφικά στοιχεία που προαναφέραμε, υπάρχει και κάτι που στο ανάγλυφο σχεδόν «φωνάζει»: είναι η στάση του κεφαλιού του «μυστηριώδους» πλάσματος που αφύσικα γυρισμένο προς τα πάνω, με ανοιχτό το στόμα και με την αιχμηρή του γλώσσα να ξεπροβάλλει ανάμεσα από τα σαγόνια, δεν θυμίζει σε καμιά περίπτωση κίνηση κάποιου υπαρκτού στη φύση ζώου.
Κάποιος βέβαια θα παρατηρούσε ότι το γύρισμα του κεφαλιού κατά 180 μοίρες έτσι ώστε να κοιτά ακριβώς πίσω του, δεν είναι ούτε γνώρισμα ενός «κοινού» δράκοντα. Σωστά. Μήπως λοιπόν έχουμε να κάνουμε με κάποιο δράκοντα σε αφύσικη στάση; Πιστεύω ότι, αντίθετα, πρόκειται για κάτι που μας είναι αρκετά γνώριμο εξ αιτίας της συχνής επαφής που μέσω του κώδικα της λαϊκής φαντασίας, έχουμε μαζί του. Μιλάω για την πολύ οικεία σε όλους μας παράσταση με θέμα την εξόντωση του δράκοντα από τον Άγιο Γεώργιο (4). Ένα στοιχείο πάντως που μοιάζει να μας αποτρέπει από μια τέτοια ερμηνεία σε ένα άμεσο επίπεδο, είναι ότι έχουμε να κάνουμε με μια ζωική μορφή σχετικά ογκώδη. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά νομίζουμε ότι και το αντεπιχείρημα είναι απλό: γιατί βέβαια τα φουρούσια του μπαλκονιού δεν κατασκευάσθηκαν και δεν θα μπορούσαν να κατασκευασθούν με αφετηρία την διακοσμητική τους διάσταση, παρακάμπτοντας και θέτοντας σε δεύτερη μοίρα την αντίστοιχη λειτουργική τους. Κατασκευάσθηκαν δηλαδή με αυτό το πάχος και τον όγκο, πρωταρχικά για να υπηρετήσουν τη στήριξη και τη σταθερότητα του μπαλκονιού. Η αισθητική-διακοσμητική επιλογή για τα φουρούσια έγινε προφανώς σε δεύτερη φάση και προσαρμόσθηκε στα (κατασκευαστικά) αμετακίνητα δεδομένα της πρώτης φάσης δηλαδή των τεχνικών επιλογών με βάση τις αρχές της σωστής δομής.
Οπωσδήποτε η ερμηνεία που πρότεινα έγινε με υπόβαθρο τη μορφή και μόνο. Ωστόσο από την πρώτη στιγμή που κατέληξα σε αυτήν, είχα φαντασθεί ότι υπήρχε και ένας έμμεσος τρόπος «ιστορικής» επιβεβαίωσής της. Γιατί ναι μεν ο νοικοκύρης που έχτισε το συγκεκριμένο σπίτι δεν βρίσκεται ανάμεσά μας για να μας μιλήσει για το κριτήριο με το οποίο επέλεξε αυτό το σχέδιο στα φουρούσια (ούτε και κανείς από τους απογόνους του θυμάται να έχει ακούσει κάτι σχετικό –έχει περάσει άλλωστε πάνω από ένας αιώνας από το χτίσιμο του σπιτιού), είναι όμως σίγουρο ότι το επέλεξε για κάποιον συγκεκριμένο λόγο που ίσως είναι εύκολο να τον υποθέσουμε: είχε ο ίδιος ή έστω κάποιο μέλος της οικογένειάς του, ιδιαίτερη λατρευτική σχέση με τον Άγιο Γεώργιο τον άγιο που υποτάσσει σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση τον δράκοντα (που ως μορφή υποθέσαμε ότι υπάρχει στα φουρούσια).
Έτσι έκανα μια μικρή έρευνα για την ιστορία του σπιτιού. Πληροφορίες μου έδωσε η σημερινή ιδιοκτήτρια του. Δεν ήταν λοιπόν έκπληξη για μένα, όταν τελικά έμαθα ότι ο άνθρωπος που έχτισε αυτό το σπίτι (πριν τέσσερις γενιές) ήταν ο Γεώργιος Σταματίου (που όπως επίσης μου είπαν, καταγόταν από τις Κονίστρες). Τιμώντας λοιπόν με έναν ίσως ασυνήθιστο τρόπο τον προστάτη του Άγιο, ο Γεώργιος Σταματίου αποφάσισε να τοποθετήσει τη μορφή του υποταγμένου δράκοντα στα φουρούσια του μπαλκονιού του, πιθανόν και γιατί θεώρησε ότι έτσι μπορούσε να ξορκίσει «το κακό» που συμβολίζει (καλά ή κακά) αυτή η εντυπωσιακή μορφή της λαϊκής φαντασίας.
Προσπαθώ να φαντασθώ πώς ήταν το μπαλκόνι όταν πρωτοφιάχτηκε. Κάθετα σίδερα στις γωνίες και την μπροστινή όψη του, πέφτουν σαν κοντάρια ίσια στα στόματα των ερπετόμορφων όντων που δίνουν το σχήμα τους στην άκρη των φουρουσιών. Φαντάζομαι τον Γεώργιο Σταματίου κρατημένο από τη σιδεριά να ζει νοερά τον προσωπικό του θρίαμβο (το τελείωμα του σπιτιού του) σαν νίκη πάνω στο κακό και στην απρόβλεπτη μοίρα.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Οι Κώστας Σγούρος και Δημήτρης Σγούρος θεωρούν («Συμβολή στη μελέτη της λαϊκής λιθογλυπτικής της Εύβοιας», περιοδικό ΡΟΠΤΡΟ τ.1, Αυλωνάρι, Δεκέμβρης 1983, σελ. 30) ότι τα φουρούσια αυτά έχουν γίνει από λαϊκό τεχνίτη. Χωρίς να αποκλείω κάτι τέτοιο, στέκομαι περισσότερο στο ότι και τα τρία (ή ότι έχει απομείνει από αυτά) είναι εντελώς όμοια μεταξύ τους και αυτό με οδηγεί στην υπόθεση ότι έχουν κατασκευαστεί με μηχανικά μέσα.
2. στο ίδιο.
3. Ατυχώς σε κανένα από τα τρία φουρούσια δεν σώζονται ακέραιες οι προεξοχές που παρατηρούμε σήμερα πίσω από το κεφάλι του «ζώου». Έτσι δεν είμαστε βέβαιοι αν πρόκειται για τα μπροστινά άκρα ή για αυτιά!
4. Να συμπληρώσω εδώ ότι η επιβεβαίωση της απουσίας ή μη μπροστινών ποδιών στους λιθανάγλυφους δράκοντες του μπαλκονιού, είναι δευτερεύουσας σημασίας, καθώς σε κάποιες λαϊκές εικόνες του Αγίου Γεωργίου ο δράκοντας παριστάνεται δίποδος ενώ σε άλλες τετράποδος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου