ΕΥΛΑΒΕΙΑΣ ΚΑΙ ΩΡΑΙΟΤΗΣ ΧΑΡΙΝ

ΕΥΛΑΒΕΙΑΣ ΚΑΙ ΩΡΑΙΟΤΗΤΟΣ ΧΑΡΙΝ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΚΥΜΗΣ

ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΚΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΥΜΗΣ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΥΜΗΣ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ

Το Διοικητικό Συμβούλιο βρίσκεται στην ευχάριστη θέση να σας ανακοινώσει τη βράβευση από την Ακαδημία Αθηνών έκδοσης του Συλλόγου μας, στις 19 Δεκεμβρίου 2014.

Πρόκειται για το έργο «Ευλαβείας και ωραιότητος χάριν – Εκκλησιαστική Τέχνη της Κύμης» των Νικολάου Γραίκου, Δρ. Ιστορίας της Τέχνης Α.Π.Θ.  –  Γεωργίου Φουστέρη, Επίκουρου Καθηγητή Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης Α.Ε.Α.Θ., σελ. 331 [31x23εκ.], έγχρωμες φωτογραφίες 170 του Νικολάου Στουρνάρα. Προλογίζει ο κ. Δημήτριος Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τ. Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου και συνοψίζει ο π. Μελίτων-Richard Oakes. Την τεχνική επιμέλεια της έκδοσης είχε η κ. Μάγια Στουρνάρα. Το βιβλίο, μοναδικό στο είδος του για την περιοχή, ο Σύλλογός μας αφιερώνει στους απανταχού Κουμιώτες.

Με τιμή,

Το Διοικητικό Συμβούλιο

Πρόεδρος: Ι. Αδαμόπουλος, Αντιπρόεδρος: Ν. Μύρκος (Ε. Μυταρά)

Γεν. Γραμματέας: Ν. Πιτερός, Ταμίας:  Αικ. Μητσιμπόνα

Μέλη: Λ. Τριανταφύλλου, Αικ. Γαλάνη (Κ. Καλαμπακτασιώτης), Στ. Μανδράκα

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 8 ΜΑΪΟΥ 2014

Ευλαβείας και ωραιότης χάριν

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΚΥΜΗΣ

Πραγματοποιήθηκε σε αίθουσα του Βυζαντινού Μουσείου την Πέμπτη 8-5-2014 η παρουσίαση του Βιβλίου «Ευλαβείας και ωραιότης χάριν Εκκλησιαστική Τέχνη της Κύμης» των Νικολάου Γραίκου και Γεωργίου Φουστέρη. Η έκδοση είναι του Μορφωτικού και Εκπολιτιστικού Συλλόγου Κύμης, που τα τελευταία χρόνια έχει να παρουσιάσει εξαιρετικές εκδόσεις και εκδηλώσεις, χάρις στις άοκνες προσπάθειες του Προέδρου κ. Γιάννη Αδαμόπουλου

Την παρουσίαση έκαναν ο Ακαδημαϊκός κ. Παναγιώτης Βοκοτόπουλος, η επίτιμη καθηγήτρια της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ κ. Ιωάννα Στουφή – Πουλημένου και η Διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθήνας κ. Αναστασία Λαζαρίδου. Μίλησαν επίσης και οι συγγραφείς του βιβλίου.

Πρόκειται για έργο που παρουσιάζει την εκκλησιαστική τέχνη της Κύμης του 19^ου και 20^ου, με εξαίρετες φωτογραφίες από εικόνες και αγιογραφίες 21 εκκλησιών της Κύμης, της Ενορίας και των Καλημεριάνων. Ευχή όλων είναι, όπως τόνισαν και οι ομιλητές, η έκδοση αυτή να είναι η αρχή της ανάδειξης όλων των μνημείων της Εύβοιας. 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Κύμη «ό μικρός της Ανατολής εξώστης» σκαρφαλωμένη στις απότομες και απροσπέλα­στες ανατολικές ακτές της Εύβοιας ήταν ανέκαθεν προσανατολισμένη προς τη θάλασ­σα. Δεν είναι άστοχο να ειπωθεί ότι μοιάζει περισσότερο με «νησί», που εγκολπώνεται μέσα στο μεγάλο «γρε[ι]πονήσι», παρά με χερσαίο τόπο. Η ιδιαιτερότητα αυτή σε συνδυασμό με την ενδημούσα καλλιέργεια της αμπέλου καθόρισε σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο τις οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων, αλλά και τις κοινωνικές και τις πολιτισμικές τους νοοτροπίες.

«Ναυτικός άμα δέ και οίνοφόρος» οικισμός η Κύμη αναπτύχθηκε ραγδαία μετά την ανε­ξαρτησία σε όλους τους τομείς της ζωής. Τα ήθη και οι πολιτισμικές νοοτροπίες επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τα νέα πρότυπα, που προωθούσε το αναδυόμενο αθηναϊκό κέντρο. Όμως οι διαχρονικές παραδόσεις δεν εξέλιπαν και η Εκκλησία εξακολούθησε να διαδραματίζει σημα­ντικό ρόλο στη ζωή των κατοίκων λειτουργώντας ως σταθεροποιητικός παράγοντας της τοπικής κοινωνίας. Οι Κουμιώτες συνέχισαν να οργανώνουν και να μετέχουν ολόψυχα σε πλήθος θρη­σκευτικών επιτελέσεων κινούμενοι από «τή μυστικοπαθή έφεση, πού προκαλεί τό εύδυλλιακό περιβάλλον της Κούμης». Ανήγειραν επιβλητικούς ναούς και τούς στόλισαν με πολύτιμα αφι­ερώματα δείγματα θρησκευτικής ευλάβειας και αντικείμενα ωραιότητος και καλαισθησίας. Η εκκλησιαστική τέχνη της Κύμης συγκροτεί ένα ενδιαφέρον πεδίο μελέτης για τον ερευνητή της μεταβυζαντινής και της νεότερης εκκλησιαστικής μας τέχνης, αντικατοπτρίζοντας τις γενικότε­ρες τάσεις της περιόδου.

Στο πλαίσιο αυτό η τιμητική πρόσκληση που δεχθήκαμε από τον πρόεδρο του εξαιρετι­κά δραστήριου Μορφωτικού και Εκπολιτιστικού Συλλόγου Κύμης κ. Ιωάννη Αδαμόπουλο, για να μελετήσουμε την εκκλησιαστική τέχνη της περιοχής, ήταν για μάς μία μεγάλη ερευνητική πρό­κληση, τόσο από την άποψη της καταγραφής του εικονογραφικού πλούτου των ναών, όσο και της επιλογής της μεθόδου ερμηνείας του. Το παρόν πόνημα είναι ο καρπός αυτής της διετούς ερευνητικής προσπάθειας.

Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για τη μελέτη της εκκλησιαστι­κής τέχνης της Κύμης. Πολύτιμα είναι τα άρθρα σχετικά με τους ναούς της πόλης που δημοσί­ευσε στα Κουμιώτικα Νέα ο π. Μελίτων Oakes στα μέσα της δεκ. του '8ο. Το ίδιο διάστημα η Α. Γουλάκη-Βουτυρά σε μονογραφία της ασχολήθηκε εμπεριστατωμένα με το τέμπλο της Πανα­γίας Λιαουτσάνισσας και με την εργασία του Ιω. Χαλεπά σε αυτό. Σημαντικές είναι οι αναφορές, για τους ναούς και τους αγιογράφους της Κύμης, σε παλαιότερες ή νεότερες μελέτες τοπικών ή άλλων ερευνητών, όπως του Ν. Ξ. Καράπα, του Α. Χρ. Παπαϊωάννου, του μητροπολίτη Χρυ­σόστομου Θέμελη κ.ά. Η Β. Πανδή-Αγαθοκλή με τον Ιω. Αδαμόπουλο δημοσίευσαν τελευταία μία χρησιμότατη μονογραφία για τον τοπικό αγιογράφο Σ. Χρυσανθόπουλο.

Περιστασιακά στη γενικότερη ευβοϊκή βιβλιογραφία, συνήθως στα δημοσιεύματα του Αρχείου Ευβοϊκών Μελετών, βρίσκουμε αναφορές για την τέχνη της ευρύτερης περιοχής και για τους βυζαντινούς και μετα­βυζαντινούς ναούς της, από ερευνητές όπως ο Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ο Χ. Δ. Φαράντος, η Μ. Γερούση-Εμμανουήλ κ.ά. Χρήσιμο επίσης είναι το φωτογραφικό υλικό που δημοσιεύεται στα ετήσια Ημερολόγια του Μορφωτικού και Εκπολιτιστικού Συλλόγου Κύμης, πολλά από τα οποία είναι αφιερωμένα στην εκκλησιαστική τέχνη της πόλης.

Με αφετηρία αυτές τις ήδη δημοσιευμένες πληροφορίες, στην παρούσα μελέτη επιχει­ρήσαμε μία συνολικότερη έρευνα και ερμηνεία του εικονογραφικού πλούτου που φυλάσσεται στους ναούς της Κύμης και των γύρω κοντινών οικισμών. Η μεθοδολογική πορεία που ακολου­θήσαμε περιλάμβανε αρχικά την καταγραφή του συνόλου των εικόνων και των τοιχογραφιών και τη μελέτη της αρχιτεκτονικής, των εικονογραφικών προγραμμάτων και της ιστορίας των ναών της περιοχής. Ερευνήσαμε τους τέσσερις μεγάλους ναούς της Κύμης, τα παρεκκλήσια τους και τους κεντρικούς ναούς των όμορων οικισμών της Ενορίας, των Καλημεριάνων και των Γραμματικιάνων. Συνολικά είκοσι έναν (21) μεγάλους ή μικρούς ναούς. Στη συνέχεια προσπαθήσαμε να αναγνωρίσουμε τις καλλιτεχνικές τάσεις και τους ζωγράφους των εικόνων ανάλογα με την προέλευση τους. Ασχοληθήκαμε ιδιαίτερα με τα τοπικά κουμιώτικα εργαστήρια περιγράφοντας τα ειδοποιά χαρακτηριστικά τους σε σχέση με τις γενικότερες κατευθύνσεις της εκκλησιαστι­κής τέχνης της εποχής. Ακολούθησε η ερμηνεία του εικονογραφικού υλικού με βάση τις τοπικές πολιτισμικές συνθήκες και τη λατρευτική του σημασία. Στην Κύμη, όπως και σε άλλες περιο­χές της Ελλάδος με διαχρονική ιστορική παρουσία, η συσσωρεμένη πείρα των αιώνων δομεί τις πολιτισμικές πρακτικές, όπως την τέχνη, την ενδυμασία, τις καθημερινές νοοτροπίες, τις έξεις και τις αναπαραστάσεις, σε ολιστικά και συνεκτικά πεδία. Επιχειρήσαμε λοιπόν στην έρευνα μας να ερμηνεύσουμε την εκκλησιαστική τέχνη όχι μόνο εικονογραφικά και αισθητικά, αλλά παράλ­ληλα ως προς το νόημα που είχε στη ζωή των ανθρώπων. Ερμηνεύοντας δηλαδή τα επάλληλα στρώματα διασυνδέσεων της τέχνης, με τις καθημερινές δραστηριότητες, τις πολιτισμικές νοο­τροπίες και τις θρησκευτικές επιτελέσεις των απλών ανθρώπων.

Ο ίδιος ο κύριος τίτλος του βιβλίου «ευλάβειας και ώραιότητος χάριν» παραπέμπει σε αυ­τόν το στόχο. Τη φράση «ευλάβειας χάριν» τη διαβάζουμε στην αφιερωματική επιγραφή της ει­κόνας του αγίου Δημητρίου και επτά (7) σκηνών του βίου του, που βρίσκεται σε προσκυνητάριο του ναού της Αγίας Τριάδος Κύμης. Η εικόνα ιστορήθηκε το 1857 από άγνωστο ζωγράφο στο νησί Κούταλη της Προποντίδας, όπου κατά τον 19» αι. υπήρχε ακμάζουσα ελληνική κοινότητα. Ασφα­λώς κάποιοι «φιλόχριστοι» Κουμιώτες καραβοκύρηδες, σε ένα από τα ταξίδια τους στην Κωνστα­ντινούπολη, πέρασαν από το νησί, θαύμασαν την τέχνη των τοπικών εργαστηρίων και παρήγγει­λαν την εικόνα, την οποία στη συνέχεια δώρισαν στον ναό της Αγίας Τριάδος. Όμως η ανάθεση της εικόνας δεν ήταν μόνο πράξη ευλάβειας, αλλά και απόδειξη της καλλιέπειας των αφιερωτών της, οι οποίοι αναζήτησαν το ζωγράφο σε ένα από τα σημαντικά καλλιτεχνικά εργαστήρια της περιοχής της Κωνσταντινούπολης που ακολουθούσε τις νέες αισθητικές τάσεις της εποχής. Με τον ίδιο τρόπο η εκκλησιαστική τέχνη της Κύμης φανερώνει την ευλάβεια και την αίσθηση του ωραίου, που διαχρονικά χαρακτηρίζουν τους Κουμιώτες σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής τους.

Η έρευνα και η ερμηνεία του εικονογραφικού υλικού έγινε από κοινού, από τους δύο συγ­γραφείς του βιβλίου, όμως κάποια κεφάλαια γράφηκαν χωριστά. Ο Γ. Φουστέρης ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το κεφάλαιο για τους Αγιορείτες ζωγράφους και ο Ν. Γραίκος επιμελήθηκε των υπο­λοίπων.

Για την ολοκλήρωση της διετούς μας έρευνας καθοριστική ήταν η βοήθεια της τοπικής κοινωνίας.

Οφείλουμε καταρχάς θερμές ευχαριστίες στον Μητροπολίτη Καρυστίας και Σκύρου κ. Σε­ραφείμ με την ευλογία και την άδεια του οποίου πραγματοποιήθηκε η έρευνα μας. Ευχαριστίες οφείλουμε στους εφημέριους, στα εκκλησιαστικά συμβούλια και στους νεωκόρους των ναών. Στον π. Ελευθέριο Σταμπέλο Γενικό Αρχιερατικό Επίτροπο της Μητρόπολης Καρυστίας και Σκύ­ρου και εφημέριο του Ιερού Ναού Αγίας Τριάδος, στον π. Απόστολο Μπασάνο εφημέριο του μη­τροπολιτικού Ιερού Ναού του Αγίου Αθανασίου, στον π. Γεώργιο Μπίτσικα εφημέριο του Ιερού Ναού των Ταξιαρχών και στον π. Αθανάσιο Ανδρέου εφημέριο του Ιερού Ναού Γενεσίου της Θε­οτόκου Ενορίας.

Έστω και στο τέλος της εργασίας μας είχαμε την ευτυχία να συνεργαστούμε με τον π. Μελίτωνα Oakes, τον εργώδη μελετητή της εκκλησιαστικής τέχνης της Κύμης. Ο π. Μελίτων μάς έκανε την τιμή να μεταφράσει στην αγγλική τα συμπεράσματα της έκδοσης και του είμαστε πραγματικά ευγνώμονες γι' αυτό.

Η φωτογραφική και η εκδοτική επιμέλεια της κ. Μάγιας Στουρνάρα ήταν περισσότερο από επαγγελματική. Οι ευχαριστίες μας είναι λίγες για το εκδοτικό έργο που παρήγε σε τόσο ασφυκτι­κά χρονικά πλαίσια.Καθοριστική ήταν επίσης η συμβολή του φωτογράφου Νικόλα Στουρνάρα ο οποίος φωτογράφισε με τεχνική αρτιότητα και καλλιτεχνική ευαισθησία το σύνολο των εικόνων. Τον ευχαριστούμε θερμά γι αυτό.

Στην αισθητική εμπειρία του Γιώργου Βαρλάμου (1922 -13.09.2013) βασιστήκαμε για την τελική επιμέλεια της έκδοσης και είμαστε ευτυχείς για τη σπάνια ευκαιρία που είχαμε να συνερ­γαστούμε μαζί του.

Πολλές χάριτες και ευχαριστίες οφείλουμε στον Καθηγητή Δ.Δ. Τριάνταφυλλόπουλο. Ο βαθύς γνώστης της ευβοϊκής ιστορίας και ρηξικέλευθος ερμηνευτής της βυζαντινής αρχαιολο­γίας δεν συνέγραψε απλώς τον εμπεριστατωμένο πρόλογο του βιβλίου, αλλά «ξεσκόνισε» τα δο­κίμια μας και προέβη σε ευεργετικότατες διορθώσεις.

Όμως χωρίς τη βοήθεια του Μορφωτικού και Εκπολιτιστικού Συλλόγου Κύμης τίποτα από όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν. Για μας, προσωποποίηση του Συλλόγου, ήταν ο πρόεδρος του κ, Ιωάννης Αδαμόπουλος και οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι χωρίς την επιμονή, τον ενθουσιασμό, τη γνώση και τη φιλοξενία του δεν θα ήταν δυνατή η πραγματοποί­ηση της έρευνας μας.

Η εκκλησιαστική τέχνη της Κύμης οφείλει την ύπαρξη της στους ευλαβείς αφιερωτές και στους χορηγούς των ναών, των εικόνων και των λατρευτικών αντικειμένων. Σε αυτούς τους ανώ­νυμους ή επώνυμους, πλούσιους ή φτωχούς, εγγράμματους ή απλούς λαϊκούς ανθρώπους, αφι­ερώνεται το παρόν πόνημα, ως φανέρωμα της ευλάβειας και της καλαισθησίας τους.

Νικόλαος Γραίκος,

Δρ. Ιστορίας της Τέχνης Α.Π.Θ.

Γεώργιος Φουστέρης,

Επίκουρος Καθηγητής Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης Α.Ε.Α.Θ.